Ύφεση τώρα και στον μεσαίωνα

Καθώς έχουμε μπροστά μας ένα αβέβαιο και ανησυχητικό Νέο Έτος, μπορούμε τουλάχιστον να παρηγορηθούμε με τη σκέψη ότι δεν ζούμε 1.600 χρόνια πριν, ας πούμε το 410 μ.Χ. Επρόκειτο για το έτος άλωσης της Ρώμης, όπου η αυτοκρατορία εγκατέλειψε την προσπάθεια υπεράσπισης της Βρετανίας. Η συγκεκριμένη χρονολογία αποτελεί τις ένδοξες απαρχές της αγγλικής ιστορίας, αφού εκεί τοποθετείται η ανελέητη κατάκτηση της Βρετανίας από τους βάρβαρους Αγγλοσάξονες, αλλά και η αρχή μιας τρομερής ύφεσης που κάνει όλες τις πρόσφατες υφέσεις να ωχριούν μπροστά της.

Έχουμε ελάχιστες ενδείξεις για την οικονομία της Βρετανίας του 5ου αιώνα, κι αυτές που έχουμε προέρχονται αποκλειστικά από την αρχαιολογία. Τα όποια ευρήματα εμφανίζουν ωστόσο μια συνέπεια μεταξύ τους και είναι αμείλικτα. Στο πλαίσιο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας η επαρχία της Βρετανίας είχε ευνοηθεί από τη χρήση ενός αναπτυγμένου νομισματικού συστήματος αποτελούμενου εκ τριών μετάλλων – χρυσό, ασήμι και χαλκό – που λάδωναν την οικονομία με ένα εγγυημένο και ευρισκόμενο σε αφθονία μέσο ανταλλαγής. Στην πρώτη δεκαετία του 5ου αιώνα όμως τα νέα νομίσματα από τα ηπειρωτικά νομισματοκοπεία της ευρωπαϊκής ηπείρου έπαψαν να φτάνουν στη Βρετανία και ενώ υπήρξαν κάποιες προσπάθειες για την παραγωγή τοπικών υποκατάστατων τους, σύντομα εγκαταλείφθηκαν. Για 300 χρόνια, από το 420 μέχρι και το 700 μ.Χ, η βρετανική οικονομία λειτουργούσε χωρίς νόμισμα.

Ανάλογη παρακμή είχαμε και στην βιοτεχνία. Υπήρξε μεν μια συνέχεια στην μεταλλουργία που παρήγαγε προϊόντα για τις ανώτερες κοινωνικές τάξεις, για παράδειγμα την πολεμική αριστοκρατία, η οποία ήθελε να επιδεικνύει τον πλούτο και το κύρος της. Αλλά στο επίπεδο των απλών λειτουργικών προϊόντων υπήρξε δραστική μεταβολή, και μάλιστα προς το χειρότερο. Η ρωμαϊκή Βρετανία απολάμβανε μιας πληθώρας προϊόντων σιδήρου, όπως δείχνουν τα καρφιά από μπότες και φέρετρα των ρωμαϊκών νεκροταφείων. Αλλά τα στοιχεία αυτά, όπως και τα νομίσματα, εξαφανίζονται στις αρχές του 5ου αιώνα, όπως επίσης και οι βιοτεχνίες που παρήγαγαν όμορφα και λειτουργικά τροχήλατα αγγεία. Από τις αρχές του 5ου αιώνα και για 250 χρόνια ο κεραμικός τροχός – το πλέον βασικό εργαλείο που επιτρέπει την παραγωγή λεπτότοιχων και καλοφινιρισμένων αγγείων – εξαφανίζεται εντελώς από τη Βρετανία. Τα μόνα αγγεία που παράγονται πλάθονται με το χέρι και ψήνονται όχι σε κλιβάνους, όπως στους ρωμαϊκούς χρόνους, αλλά σε ανοικτές εστίες.

Δεν μπορούμε να ξέρουμε με σιγουριά τι σήμαιναν όλα αυτά για τις αλλαγές πληθυσμών της υπαίθρου γιατί από τον 5ο ως τον 8ο αιώνα ο κόσμος είχε τόσο λίγα πράγματα στην κατοχή του που είναι πολύ δύσκολο να βρεθούν σε αρχαιολογικές καταγραφές. Αλλά ξέρουμε τις επιπτώσεις τους στον αστικό πληθυσμό. Η ρωμαϊκή Βρετανία είχε ένα πυκνό δίκτυο πόλεων, από μεγάλους οικισμούς όπως το Λονδίνο και το Κίρνσεστερ, που αποτελούσε κι αυτό διοικητικό κέντρο, έως μικρά εμπορικά κέντρα που αναπτύσσονταν δίπλα σε δρόμους και σε υδάτινες οδούς. Κατά το 450 όλα αυτά έχουν εξαφανιστεί ή τείνουν να εξαφανιστούν. Το Καντέρμπουρι, η μόνη πόλη στη Βρετανία που εμφανίζει στοιχεία συνεχόμενης εγκατάστασης από τους ρωμαϊκούς χρόνους έως σήμερα, εντυπωσιάζει περισσότερο για τον εφήμερο χαρακτήρα των ξυλοκαλύβων που αποτελούσαν τον οικισμό από τον 5ο ως τον 7ο αιώνα παρά για κάποιον αληθώς αστικό χαρακτήρα. Είναι μόνο τον 8ο αιώνα με την επανεμφάνιση εμπορικών πόλεων όπως το Λονδίνο και το Σάξον Σαουθάμπτον, που η αστική ζωή επιστρέφει στη Βρετανία.

Από την αρχή του 5ου αιώνα και για 200 ή 300 χρόνια η βρετανική οικονομία επιστρέφει στα επίπεδα που τη διέκριναν πριν τη ρωμαϊκή εισβολή του 43 μ.Χ. Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο του κραχ του 5ου αιώνα είναι ο αιφνιδιαστικός χαρακτήρας του και η κλίμακα του. Ίσως θα προκαλούσε έκπληξη αν, εγκαταλείποντας την αυτοκρατορία, η Βρετανία περιέρχονταν σε μια οικονομική κατάσταση ανάλογη με εκείνη που είχε στην προ Ρωμαίων Εποχή του Σιδήρου. Αλλά πριν τη ρωμαϊκή εισβολή η οικονομία της νότιας Βρετανία ήταν πολύ πιο αναπτυγμένη από της Βρετανίας του 5ου και του 6ου αιώνα. Υπήρχε τοπικό νομισματικό σύστημα. Στην αγγειοπλαστική χρησιμοποιούνταν τροχός και υπήρχε σημαντική παραγωγή αγγείων που πωλούνταν ευρύτατα. Είχαμε τις απαρχές των εγκαταστάσεων που αναγνωρίζονται ως πόλεις. Τίποτα από αυτά όμως δεν υπήρχε τον 5ο και τον 7ο αιώνα. Μόνο τον 8ο αιώνα η βρετανική οικονομία επέστρεψε στα επίπεδα που είχε προσεγγίσει πριν την εισβολή του αυτοκράτορα Κλαύδιου. Και είναι αδύνατο να πούμε με βεβαιότητα πότε καταφέρνει να επιστρέψει στα επίπεδα μιας οικονομικής πολυπλοκότητας ανάλογης με των καλύτερων ημερών της ρωμαϊκής εποχής. Ίσως να είναι περί το 1000 ή το 1100 μ. Χ. Αν είναι έτσι, η μετα-ρωμαϊκή ύφεση κράτησε 600 ως 700 χρόνια.

Ίσως να μπορούσαμε να νιώσουμε καλύτερα με αυτή την θλιβερή ιστορία – μέχρι στιγμής τα σημερινά προβλήματα ωχριούν μπροστά της. Όμως η χαρά που αντλείς από τη λύπη του άλλου ποτέ δεν σε ικανοποιεί πραγματικά, και στη συγκεκριμένη περίπτωση θα ήταν και λάθος. Ο λόγος για τον οποίο η ρωμαιο - βρετανική οικονομία κατέρρευσε τόσο δραστικά δίνει αφορμή για σκέψη. Ο αιφνίδιος χαρακτήρας και η καταστροφική έκταση του κραχ προκλήθηκαν από τα υψηλά επίπεδα ανάπτυξης και εξειδίκευσης της οικονομίας στους ρωμαϊκούς χρόνους. Ο ρωμαίο - βρετανικός πληθυσμός είχε μάθει να αγοράζει τα σιδερένια καρφιά του, τα αγγεία του και άλλα βασικά προϊόντα από εξειδικευμένους παραγωγούς, που συχνά είχαν την έδρα τους πολλά μίλια μακριά, και οι εν λόγω παραγωγοί βασίζονταν με τη σειρά τους στις εκτεταμένες αγορές που καθιστούσαν βιώσιμη την εξειδικευμένη παραγωγή τους. Όταν έφτασε η ανασφάλεια του 5ου αιώνα, αυτός το εντυπωσιακό δίκτυο κατέρρευσε αφήνοντας τον πληθυσμό χωρίς τα αγαθά που χρειάζονταν και χωρίς τις ικανότητες και την υποδομή που απαιτούνταν για την τοπική αναπαραγωγή τους. Χρειάστηκαν αιώνες για την ανακατασκευή δικτύων εξειδίκευσης και ανταλλαγής συγκρίσιμων με τα δίκτυα της ρωμαϊκής περιόδου.

Όσο πιο πολύπλοκη είναι μια οικονομία, τόσο πιο ευάλωτη είναι και τόσο πιο καταστροφική μπορεί να γίνει τυχόν αποδιάρθρωσή της. Η σημερινή μας οικονομία έχει διαφορετικό επίπεδο πολυπλοκότητας από της ρωμαϊκής Βρετανίας. Τα αγγεία και τα προϊόντα μετάλλου της παράγονται όχι πολλά μίλια μακριά αλλά στην άλλη πλευρά της υδρογείου, και τα μέσα ανταλλαγής είναι ηλεκτρονικά. Αλλά αν η οικονομία μας κάποια στιγμή όντως καταρρεύσει, οι επιπτώσεις θα κάνουν την κάμψη της Βρετανίας του 5ου αιώνα να μοιάζει με απλή βόλτα για πικνικ.

http://www.sofokleous10.gr/portal2/toprotothema/toprotothema/2009-12-27-23-40-36-2009122718223/